Hoe vaak gebeurt het niet dat je verloren loopt in de bureaucratie die België soms kan zijn? Dat je achteraf pas te horen krijgt dat je nog iets in je personenbelasting kon inbrengen, maar je wist het toen niet. Dat je een extra korting kreeg als je online je bestelling deed in plaats van telefonisch, en dat je eigenlijk een goedkoper weekendbiljet van de NMBS had kunnen nemen in plaats van twee losse tickets. We lopen vaak iets mis; door verschillende redenen.

Stel je voor dat je basisbenodigdheden misloopt, wanneer je al met een beperkt inkomen zit.
Een studie van de Europese Unie in 2017 schat dat dit het geval is voor minstens 40% van de mensen die leven in een situatie van kansarmoede. Zij nemen niet op waar ze recht op hebben; wat voorzien is door onze zorgmaatschappij om hen te helpen. Deze zogenaamde “non take-up” heeft verschillende oorzaken en is bovendien heel moeilijk te meten.

DE MOGELIJKHEDEN IN CIJFERS

Voor gas en elektriciteit kan je in België in aanmerking komen voor het sociale tarief; een lager tarief dus. Tot 2010 diende je dit zelf aan te vragen, vanaf 2011 loopt de toekenning van het sociale tarief automatisch. Tussen 2009 (geen automatisering) en 2012 (wel automatisering) werd een stijging van maar liefst 50% vastgesteld in de toekenningen. Omdat we er van kunnen uitgaan dat er tijdens deze drie jaar niet effectief 50% meer mensen recht hebben gekregen op dit tarief, lijkt het aannemelijk dat de stijging er is omdat vele rechthebbenden simpelweg voorheen geen aanvraag indienden.

Naast het sociale tarief voor gas en elektriciteit is er nog de huurpremie, voorschotten op alimentatievordering en minimumlevering voor gas. In deze sociale middelen zien we ook dat ze slechts voor 50% worden opgenomen door mensen die in aanmerking komen.

De verhoogde tegemoetkoming in de gezondheidszorg loopt grotendeels via de gegevens van de Kruispuntbank, maar de toekenning zelf verloopt niet automatisch. Na een proactieve aanpak van de Christelijke Mutualiteit, verviervoudigde de toekenning van de verhoogde tegemoetkoming. De vermoedens van een grote non take-up voordien werden hiermee bevestigd.

Deze gegevens komen uit onderzoek van het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting in 2016. Zij maakten in samenwerking met CERA ook een korte documentaire over het niet opnemen van rechten en middelen waarbij mensen zelf aan het woord worden gelaten om hun kijk op de situatie uit te leggen. De video maakt deel uit van hun campagne om de non take-up niet alleen beter onder de aandacht te brengen, maar ook aan te pakken. Er is ook een didactische handleiding beschikbaar voor iedereen die in de hulpverlening staat of hiermee in het onderwijs aan de slag wilt gaan. Vooral voor studenten in een zorgrichting is dit een zeer interessante en nodige bundel. De handleiding wil zorgen voor een open dialoog en focust op het ontwikkelen van competenties om zo de mensen in kansarmoede beter te kunnen begeleiden.

OORZAKEN

Hoe komt het nu dat deze middelen zo weinig aangevraagd en gebruikt worden?
Dit wordt ook besproken in de documentaire van het Steunpunt; we geven hieronder graag een kort overzicht.

Een eerste belangrijke punt is onvoldoende informatie. Als je niet weet dat iets bestaat, kan je er onmogelijk gebruik van maken natuurlijk. Er zijn ontelbare instanties, binnen zowel overheid als hulpverlening. Niet iedereen weet altijd alles of denkt er altijd aan om het te vermelden.
Oplossing? Dit is voornamelijk een uitdaging voor overheid en hulpverlenende instanties. Men zou kunnen inzetten op een meer uitgebouwde eerstelijnszorg en/of een gestructureerde en overkoepelende infobundel om te vermijden dat mensen van het kastje naar de muur gestuurd wordt en uiteindelijk nog niet de juiste informatie krijgen. De sociale kaart van ArmenTeKort probeert hier ten dele aan tegemoet te komen door een overzicht te bieden bij welke hulpverlenende instantie je voor welke hulpvraag terecht kan. 

Dat brengt ons bij de volgende oorzaak: complexe procedures. Doorheen een wirwar aan instanties zijn er meerdere stappen, eisen en formulieren, vaak in moeilijke juridische taal. Hierdoor lijkt het hele proces al snel hopeloos en niet het hele hindernissenparcours waard en geven mensen gewoon op.
Oplossing? Onze Belgische overheid staat bekend om zijn bureaucratie, dus zo gemakkelijk is dit niet te veranderen. Regels en procedures zijn ook nodig, maar hier zal de oplossing dan vooral liggen in het structureren en begrijpelijk maken van al deze stappen.

Een gevolg van deze complexe procedures is dat het aanvragen van hulp soms nog meer problemen met zich meebrengt. Aan sommige sociale initiatieven hangen zodanig veel controles vast (vb. de huurpremie) dat iemand soms in een slechtere situatie eindigt dan ervoor.
Oplossing? Deze oplossing hangt nauw vast met het vorige punt namelijk het begrijpelijk en gestructureerd maken van de procedures. Controles moeten zeker ook afgestemd worden op de specifieke situatie, met oog en oor voor de persoon voor je.

Zo komen we tot waarschijnlijk de meest nefaste oorzaak: zelfwaarde. Het is geen geheim dat mensen in kansarmoede na verloop van tijd hun zelfwaarde verliezen. Door hun situatie krijgen ze meer teleurstellingen en vooroordelen te verwerken die telkens een zware terugslag hebben op hoe ze zichzelf zien. “Als niemand mij een job wil geven of een appartement wil verhuren, wat ben ik dan nog waard?” Het is een gedachte die helaas vaak de aanzet geeft tot opgeven.
Oplossing? Een kant-en-klare oplossing hiervoor bestaat niet. Om mensen in kansarmoede weer in zichzelf te laten geloven is een lang maar stabiel pad naar empowerment nodig. Dit pad kan op verschillende manieren bewandeld worden, afhankelijk van de persoon, via vb. coaching programma’s, sociale netwerken maar ook via de buddy’s van ArmenTeKort.

OM AF TE SLUITEN

Er is veel ondersteunende informatie en goodwill beschikbaar, maar door de grote hoeveelheid instanties met elk hun eigen complexe procedure komen de hulpmiddelen waar kwetsbare mensen recht op hebben nog te vaak niet bij hen terecht. Elke negatieve ervaring is een bevestiging van lage zelfwaarde, waardoor de non take-up nog kan verhogen.

Onthoud vooral: neem nooit afstand van het recht dat je toekomt!

– Hanne De Smedt, vrijwilliger ATK

——————————————————————————————————————

_{De documentaire van Steunpunt kan je hier integraal bekijken (23 min).
Hier vind je ook alle informatie over hun campagne “non take-up” terug.}