Op 27 september 2023 brachten we 200 deelnemers uit de profit, non-profit, beleid en onderzoek/onderwijs sectoren samen op het event ‘Kansarmoede structureel oplossen. Van radicaal naar denkbaar via 10 jaar actie-onderzoek.’

Tijdens dit evenement presenteerden we de bevindingen en toekomstplannen van ons 10-jarig actie-onderzoek naar kansarmoede. Een van de hoogtepunten was de lezing van Prof. Tine van Regenmortel, een expert op het gebied van empowerment en verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA) van de KU Leuven. Prof. van Regenmortel heeft een belangrijke rol gespeeld in het vormgeven en evalueren van de empowermentmethodiek binnen het ArmenTeKort actieonderzoek. Haar expertise heeft ons waardevolle inzichten gegeven in de complexiteit van armoede en de mogelijkheden voor empowerment als aanpak.

In haar lezing deelt ze deze inzichten en gaat ze dieper in op de rol van empowerment in het aanpakken van kansarmoede en op de resultaten van het onderzoek. Met toestemming van Prof. van Regenmortel delen we haar lezing graag met jullie in deze blogpost.

∼

Geachte aanwezigen,

Het is heel fijn om hier vandaag te zijn, meer nog het is een eer om hier te zijn uitgenodigd in deze prachtige zaal temidden het hart van Antwerpen. En belangrijk we zijn hier vandaag omwille van onze gedeelde zorg voor armoede, armoede die hardnekkig blijft bestaan.

Armoede en empowerment

Fundamentele attributiefout

Armoede reikt verder dan ongelijke kansen, het gaat ook om ongelijke behandeling en ongelijke resultaten. Het gaat om kansen die men niet kan nemen omdat anderen het afraden, er niet in geloven dat jij het zou kunnen. Mensen in armoede zitten dikwijls vast in een negatieve identiteit: iemand die niet kan werken, die niet met geld kan omgaan, die geen sociale relaties kan aanhouden, die haar kinderen niet goed kan opvoeden. Meer nog het is niet enkel een zaak van niet kunnen, van een gebrek aan vaardigheden, men gaat er dikwijls vanuit dat de betrokkene het ook niet wil, er geen moeite voor doet omdat hij lui is enz. Daar raken we mijns inziens een heel belangrijk iets aan: het gebrek aan waardering voor mensen in armoede en de overtuiging van mensen die niet arm zijn dat het de eigen schuld is dat men in armoede leeft. Het gekende ‘blaming the victim’ verhaal (eigen schuld, dikke bult) dat fnuikend is om armoede te bestrijden, laat staan om het op te lossen. Het maakt evenzeer dat er geen of te weinig aandacht is voor structurele uitsluitingsmechanismen in de samenleving: denk aan de ongelijke verdeling van middelen, de ontoegankelijkheid van steun- en hulpbronnen, de mattheüseffecten.

De andere kant van dit verhaal is dat mensen in armoede naar de samenleving en machtige anderen kijken om hun situatie van armoede op te lossen, zij hebben immers tot nu toe weinig kunnen genieten van het positieve aanbod van de samenleving. Hun situatie op vlak van onderwijs, werk, inkomen, wonen is veelal weinig rooskleurig. Zij ‘blamen the system’ voor hun armoede. In de wetenschappelijke literatuur spreken we over een ‘fundamentele attributiefout’. Zo ontstaat een vicieuze cirkel en een kloof, een wij-zij denken dat niemand vooruit helpt. Het leidt tot een klimaat van onbegrip, wantrouwen, machteloosheid.

Surplus powerlessness

Bovendien wanneer mensen in armoede zelf gaan geloven dat ze niets waard zijn, dat wat men ook doet, toch niet zal helpen, kunnen we spreken van verinnerlijkte machteloosheid. Dit is een krachtig psychologisch mechanisme dat ook verklaart waarom mensen niet ingaan op positieve kansen die hen worden aangereikt. Lerner beschreef dit mechanisme reeds in de jaren ’60, hij noemde het ‘surplus powerlessness’. Het leidt tot een ernstige beschadiging van zelfwaarde, zelfbeeld.

Empowerment

Empowerment geeft een andere kijk op dit verhaal, geeft ook andere aanknopingspunten voor aanpak en beleid. Empowerment stelt dat armoede ontstaat en wordt bestendigd door een complex samenspel van factoren zowel op micro-, meso- als macroniveau. Deze factoren beïnvloeden elkaar wederzijds en in circulair verband. Noch ‘blaming the victim’, noch ‘blaming the system’ zijn bijgevolg aan de orde. Empowerment overstijgt het schulddenken. Elkeen heeft vanuit zijn positie en context een aandeel in de situatie. Principes van gedeelde verantwoordelijkheid, samenredzaamheid i.p.v. zelfredzaamheid, relationele autonomie staan dan ook centraal in het lexicon van empowerment. Empowerment is een positief denk- en handelingskader gestoeld op waarden als sociale rechtvaardigheid, erkenning van diversiteit, gelijke kansen. Het vertaalt zich in de praktijk onder meer door het benadrukken van een positieve basishouding (denk aan vertrouwen, presentie, respect, gelijkwaardigheid, niet veroordelen) én participatie. Het houdt ook een positief en pro-actief beleid in dat in eerste instantie faciliteert, mensen en organisaties in hun kracht zet, een appel doet op ieders potenties en ondersteunt wanneer nodig. Dit versterken doet men door te verbinden. Empowerment is immers relationeel van aard en steeds ingebed in vertrouwen, of in op zijn minst betrouwbaar zijn.

Empowerment betekent niet dat mensen niet mogen aangesproken worden op hun eigen verantwoordelijkheid. Mensen verantwoordelijkheid laten getuigt immers van respect voor hun mogelijkheden en geloof in hun actorschap. Mensen hebben steeds een aandeel in keuzes. Het niet opnemen van de slachtofferrol geeft net ruimte om te groeien, om zelf te geven aan de samenleving. Dit is wezenlijk voor het zelfbeeld en een belangrijke bouwsteen voor veerkracht in het leven. Alleen stelt empowerment dat men nooit volledig zelf verantwoordelijk is voor het leven en de positie en plaats die men hierbij inneemt. Verantwoordelijkheden zijn dus gedeeld en ook gedifferentieerd naargelang de aanwezigheid van kwetsbaarheden en krachten.

Het ultieme doel van empowerment is dat iedereen, en niet in het minst de kwetsbare burgers, het gevoel hebben er echt bij te horen in de samenleving, zich niet overbodig voelen. Volwaardig burgerschap is de betrachting bij empowerment en bij een samenleving die sociale inclusie voorop stelt. Het realiseren van de sociale grondrechten is hier een belangrijk aspect van. Maar ook ontmoeting, nabijheid, kansen om te geven en wederkerigheid zijn hierbij van wezenlijk belang. We weten uit wetenschappelijk onderzoek dat wanneer mensen elkaar ontmoeten, met elkaar in dialoog gaan (bv. een beleidsmaker en mensen die in armoede leven) er een meer positieve beeldvorming ontstaat en men meer de structurele uitsluitingsmechanismen leert zien.

Ik hanteer de volgende definitie van empowerment (Van Regenmortel, 2002) voortbouwend op Rappaport en Zimmerman, twee Amerikaanse autoriteiten op vlak van empowerment.

‘Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie.’

Dit wilde ik graag meegeven. Het verklaart wellicht waarom ik tien jaar geleden de vraag kreeg van ArmenTeKort (ATK), in concreto van Theo Vaes en Marijke Moens om eens met elkaar af spreken. Niet enkel omwille van onze gedeelde zorg om armoede, maar ook omwille van de visie van empowerment. Ons contact leidde bovendien tot de idee dat het mooi en zinvol zou zijn om het buddyproject van ATK te laten opvolgen door actie-onderzoek. Zo kan alles goed worden opgevolgd en ook bijgestuurd gedurende het project. ATK heeft dit erg ter harte genomen, chapeau daarvoor. Het betekent immers niet alleen een investering in tijd, geld, maar ook een grote openheid om in de eigen organisatie te durven en te laten kijken. Twee jaar geleden vroeg ATK aan het HIVA KU Leuven om de eindevaluatie te doen. We zijn hier zeer enthousiast op ingegaan. We leverden intussen een tussentijds rapport op en drie van mijn studenten van de master sociaal werk en sociaal beleid van KU Leuven hebben recent met succes hun masterproef afgerond over ATK. Ik ga nu nader in op dit onderzoek.

Het onderzoek

ATK identificeert vier belangrijke domeinen in het leven van mensen in armoede: mentaal welzijn, de woonsituatie, de werksituatie en onderwijs. Van bij aanvang ligt een sterke focus op mentaal welzijn, de pijler zelfzekerheid. De grootschalige buddywerking is hierop gericht Hier gaan kanszoekende (vroeger ‘kansarme’) en kansbiedende (‘kansrijke’) buddy’s met elkaar gedurende 2 jaar op stap. Momenteel zijn er reeds 1651 buddy’s gestart.

De buddywerking is theoretisch onderbouwd door de empowermenttheorie en door de veranderingstheorie. Deze veranderingstheorie (Theory of change) beschrijft hoe en waarom een interventie of project verondersteld wordt te leiden tot een gewenst eindresultaat. Zo zou –in een notendop- de buddywerking voor de kanszoekende buddy inwerken op het psychologisch empowerment (controle, kritische bewustwording, participatie) die zou kunnen leiden tot een duurzame verandering in de levenssituatie. Bij de kansbiedende buddy verwacht men een persoonlijke ontwikkeling en bewustwording rond armoede die kunnen leiden tot meer structurele veranderingen en een bredere maatschappelijke beweging.

In het onderzoek gaan we de impact na van de deelname aan de buddywerking. De concrete onderzoeksvragen zijn:

• Voelen de kanszoekende buddy’s zich meer empowered na deelname aan het buddytraject?
• Welke veranderingen ondervindt de kanszoekende buddy op een aantal levensdomeinen doorheen een buddytraject?
• Welke veranderingen treden bij de kansbiedende buddy op na deelname aan het buddytraject?
• Welke rol heeft de organisatie ATK hierin gespeeld?

Het onderzoek kent een mixed methods design, een combinatie van kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden. Het kwantitatieve luik is voornamelijk gebaseerd op de afname van een impactvragenlijst die op verschillende momenten van het buddytraject wordt afgenomen (bij het begin, tussentijds en op het einde). Deze kwantitatieve bevraging zal vooral kunnen vaststellen welke effecten er zijn. De kwalitatieve bevraging zal kunnen nagaan waarom bepaalde effecten tot stand komen. Dit laatste gebeurde tot nu toe aan de hand van interviews (20 tal) en twee focusgroepen (van afgeronde en van afgebroken trajecten). Door ATK worden ook afrondingsgesprekken gehouden bij het einde van het traject.

Dit alles is nog work in progress, maar we geven graag de eerste belangrijkste tussentijdse resultaten. De kwantitatieve analyses gebeurde op basis van 532 afgelopen trajecten waarbij de impactvragenlijst op meerdere momenten kon worden afgenomen. We merken wel op dat de volledige impactanalyse van de buddymethodiek voor 2024 is voorzien.

Voorlopige conclusies

1. Een meerderheid (7 op 10) van kanszoekende buddy’s, scoort hoger op empowerment na afronding van het buddytraject
   Deze significante positieve verandering in de empowermentscore zien we zowel gemiddeld als op individueel niveau.
2. Kanszoekende buddy’s zijn na afloop gemiddeld meer tevreden met hun leefsituatie
   De gemiddelde tevredenheidsscore ligt na het traject hoger op alle bevraagde domeinen, zoals een hogere tevredenheid met het eigen leven in het algemeen, met deelname aan het maatschappelijk leven en met sociale contacten.

   ‘Ik heb heel veel vrienden ontmoet door mijn buddy en ook mijn buddy is een echte vriend geworden’.

3. Veranderingen in functie van meer stabiliteit, minder afhankelijkheid
   Op vlak van woonomstandigheden zien we een groter aandeel buddy’s in begeleid wonen, en een kleiner aandeel dat inwoont bij familie of vrienden op het eind van het traject dan bij de start.
   Wat inkomen betreft, konden we een sterke daling in het aandeel kanszoekende buddy’s dat van een leefloon leeft vaststellen tussen nulmeting en eindmeting (daling van 29 naar 19%), en een duidelijke stijging van het aandeel kanszoekende buddy’s dat een eigen loon rapporteert (van 10 naar 20%). Er zijn ook meer mensen aan het werk (26,1 versus 11,9 %) en meer mensen doen aan vrijwilligerswerk( 27,6 en 23,9).
4. Kanszoekende buddy’s gaan gemiddeld vaker de deur uit na afloop van het traject
   Het aandeel kanszoekende buddy’s dat aangeeft minstens wekelijks een contact buiten de deur te hebben stijgt van 33 naar 44 %.
   Omgekeerd zien we een significante terugval in het aandeel kanszoekende buddy’s dat zelden (enkele keren per jaar) of nooit een contact buiten de deur heeft: van 45 naar 31%.

Er is dus sprake van een verhoogd psychologisch empowerment bij de kanszoekende buddy na het buddytraject en er zijn een aantal objectiveerbare veranderingen op verschillende levensdomeinen.

Vandaag lijken de eerste kwalitatieve bevindingen de positieve resultaten te bevestigen. Ze geven ook meer diepgaand inzicht in welke aspecten tot deze positieve veranderingen leiden. Zo blijkt duidelijk dat een goede relatie tussen de buddy’s cruciaal is en dit geldt zowel voor de emotionele alliantie (‘de klik’) als de taakalliantie (‘opdracht, taken, doel’).

‘Er zijn heel veel dingen die ik niet zeg tegen vriendinnen, dat gaat niet. Maar wel tegen jou. Ik ga dat niet vertellen tegen mijn vriendinnen, daar zeg ik niet tegen dat ik ergens niet alleen binnen durf, of andere dingen. Maar tegen u durf ik dat wel. Ik vertrouw u’.

Dit is heel knap, mensen die toch nog vertrouwen kunnen geven, terwijl ze dikwijls met heel wat relationele breuken werden geconfronteerd. Men spreekt ook wel eens van ‘relationele vermoeidheid’.

Uit de interviews komt naar voren dat wederkerigheid en de wederzijdse inzet belangrijk zijn.

De kansbiedende buddy’s spraken als effect van de deelname over een verrijking, een verruiming van het eigen perspectief, meer zelfinzicht, meer medeleven, het gevoel maatschappelijk betekenisvol te zijn.

Op basis van het kwantitatieve en kwalitatieve onderzoek kunnen we ook een aantal aandachtspunten formuleren voor ATK.

• Vele trajecten (6 op 10) worden vroegtijdig afgebroken, zowel door de kanszoekende als door de kansbiedende buddy’s in gelijke mate – (4 op 10 voltooit natuurlijk wel het buddytraject)
  • Belang van goede screening
  • Belang van intervisies
  • Goed opvolgen bij stopzetting
  • Verkeerde verwachtingen vermijden (ook bij doorverwijzers), buddywerking het is geen hulpverlening
• Een goede matching is erg belangrijk (zie masterproef)
  • Teveel bij één persoon
  • Kwantiteit mogelijk ten nadele van kwaliteit en opvolging
  • Oppassen met automatisering (wel bv. afstand)
• Na eerste jaar dip in empowermentscore (stijgt wel terug tegen het einde)
  • Aandacht voor ondersteuning in het 2^e jaar vanuit ATK
  • Verwachtingen tussen buddy’s in het 2^e jaar goed onderling bespreken

We kunnen besluiten dat een goede buddywerking heel wat inzet vraagt, niet enkel van de twee buddy’s, maar zeker ook van ATK met haar personeel en talrijke vrijwilligers. Een empowerende buddywerking heeft dus een krachtige organisatie nodig en deze dient op zich te kunnen terugvallen op sterke netwerken en een ondersteunend beleid. We mogen niet vergeten dat de buddymethodiek een belangrijke, maar niet de enige pijler is van ATK, laat staan van de strijd tegen armoede. Daar zullen de volgende sprekers zeker nog meer over zeggen.

Ik dank u voor uw aandacht!

Tine Van Regenmortel, 27/9/2023

Impactrapport

• Een uitgebreid overzicht van de impact van de empowerment buddymethodiek waarnaar Prof. Tine van Regenmortel refereert vind je hier.
• Dit rapport is ook ter beschikking als download in pdf.